موسيقي ايل شاهسون ساوه (4)
سازهاي عاشق ها
چگور، با دوازده پرده در دو نوع است: نه سيم و هفت سيم.
هفت سيم را جوان ها به خاطر سبكي و تيز بودن صدا بهتر مي نوازند و پس از چيره دست شدن به نه سيم رو مي آورند.
چگور در ميان ايل سون از نظر اهميت مقام اول را دارد و در مجالس عروسي در فضاي باز به تنهايي با صداي عاشق همراه است. در فضاي بسته چگور با "بالابان" نواخته مي شود.
بالابان دو نوع است: يكي با صداي زير براي فضاهاي بسته مثل تالار و اتاق و ديگر با صداي بم كه براي فضاي باز است.بالابان همواره همراهي كننده چگور است.
بالابان نام نوعي "باز" استكه در منطقه ساوه زندگي مي كند. صداي اين پرنده در فصل بهار در وقت جفت گيري شبيه صداي ساز بالابان است. در جنوب كشور اين ساز به مخزن بادي اضافه مي گردد و به "ني انبانه" معروف است.
ساختمان ساز چگور با سازهاي آذربايجان يعني سازي كه عاشق هاي آذربايجان به دست مي گيرند از نظر تعداد پرده، اندازه كاسه و طول دسته يكي است.
سازندگان ساز در ايل سون
از ميان سازندگان چگور مي توان به نام "سهل علي مجتبي" كه خود نيز عاشق بوده است اشاره كرد. سازهاي ساخت دست وي از شهرت خوبي برخوردارند. وي در سالهاي قبل از انقلاب مرحوم شده است. در حال حاضر برادرش"ستار مجتبي" چگور مي سازد.
رحيمي نامي نيز چگورساز و اهل "اينجه قلعه" نوبران است.
در "چاناق چي" كه دهي مسيحي نشين بوده و از توابع خرقان است نيز ساخت چگور نه سيم در اواخر حكومت قاجار مرسوم بوده است.
چوب ساز چگور از درخت توت مي باشد و گاه استخوان شتر نيز روي كاسه و دسته آن براي زينت به كار مي رود. "بالابان" از چوب عناب ساخته مي شود.
سرنا (كوچك، متوسط و بزرگ) كه همراه دهل (طبل بزرگ) براي جشن هاي عروسي و رقص هاي محلي استفاده ميگردد از چوب عناب است.
بالابان: اين ساز از يك لوله استوانه چوبي و قسمت سر كه از قميشي دو زبانه است تشكيل شده است. روي لوله هفت سوراخ در جلو و يك سوراخ در عقب وجود دارد. طول ساز بدون زبانه 32 و در مجموع 40 سانتيمتر است.صداي آن حد فاصل " لا- ِر" مي باشد
سرنا: سه نوع كوچك، متوسط و بزرگ دارد كه به انتهاي آن قميش وصل مي شود و روي لوله آن شش تا هفت سوراخ وجود دارد. طول ساز از 30 سانتيمتر تا 45 سانتيمتر و بزرگ آن تا 60 سانتيمتر است. حد فاصل صداي آن از " ِر" تا "دو" مي باشد.
ساز عاشق ها كه چگور نام دارد و بين ترك هاي آذري و ايل سون مشترك است در گذشته توسط ترك هاي قشقايي نيز استفاده مي شده است. مضراب آن از پوست درخت آلبالو است و نه سيم و هفت سيم آن موجود است. ساز را با كمربند روي گردن و كتف انداخته و مي نوازند. طول آن 100 تا 120سانتيمتر است. برخي آن را با توجه به عمق كاسه كوچك تر مي سازند. صداي آن حد فاصل "سل " و "سل بالا" است.
رقص هاي ايل سون
اين رقص ها بيشتر در جشن هاي عروسي انجام مي شود و در جشن هاي بزرگ عروسي كه معمولا سه تا هفت شب(شامل حنابندان، بردن جهيزيه، عروسي، عروس آوردن و بردن) ادامه دارد مرسوم است. ريشه اين رقص ها در واقع مشق نظامي بوده است كه با گرز و شمشير تمرين مي كرده اند. اين رقص ها دقيقا همان مشق نظام است.
عناوين رقص هاي ايل سون عبارتند از:
1- نوازيني 2- ميرخان بازي 3- راسته 4- مشق 5- نظام 6- اوچ اياخ (سه پا) 7- بش اياخ(پنج پا) 8- قازم آبادي 9- چوبي 10- هالاي كه نفر اول آن با دو دستمال مي رقصد 11- هراتي كه شخصي چوبي به دست مي گيرد و شخص ديگر تركه اي در پشت سرش به دست دارد 13- آقاچ آتاچ كه ريتمي است كاملا جنگي و با چوب انجام مي شود.
از عاشق هاي قديمي كه نام آنها روايت شده " عاشق سبزعلي" "اهل خرقان نوبران" و برادرش "عاشق صحرايي" بوده است. اين هر دو عاشق ، فرزندان " عاشق ابوذر" بوده اند و نيز "عاشق مهرعلي" . اين افراد مربوط به دوره ناصرالدين شاه بوده اند. "عاشق اسماعيل" نابيناست و ساز خوبي مي نوازد و در حال حاضر كفاشي مي كند. "شير محمد" نوازنده بالابان در دهه 1360 در سن 80 سالگي فوت كرده است. "عاشق يوسف" در سال 1375 مرحوم شده و بسيار خردمند بوده است. فرزندش "عباس" در قيد حيات است.اينان مشاهير عاشق هاي ايل سون بوده اند.
"اسدالله جوانمرد" نوازنده بالابان، "عاشق سلطان نيازي" كه با سن 74 سال در غرق آباد زندگي مي كند و 25 داستان را از حفظ است، شاگردانش "محمد حيدري" ، "عبدالله حيدري"، "حسن" و "ابوالفضل" و "اباصلت شاه بداغي" از معاريف عاشق هاي دوره اخير به شمار مي روند.
"عاشق سلطان" بهترين شاگرد خود را " محمد حيدري" مي داند كه 25 سال شاگردش بوده است. از ميان جوانان نوه هاي تيليم خان ، " مهدي " و "مسيح" چگورنواز هستند و البته افراد گمنام ديگري نيز در اين سلك قرار مي گيرند
منبع : بهروز مبصری ، ماهنامه هنر موسیقی ، سال پنجم/شماره ۳۶/خرداد و تیر ۸۱