موسيقي ايل شاهسون ساوه (2)

مقام هاي موسيقي ايل سون

-         يورغون گرايلو: به معني خسته است و با صداي پائين اجرا مي شود. بيشتر شكوه از روزگار و دوري از يار است

-     كله گرايلو : با صداي بالا و به اصطلاح شكل "قدرتي" اجرا مي شود. لازم به ذكر است كه "گرايلو" نام طايفه اي است از ايل سون كه در حال حاضر در ساوه ساكن هستند.

-     شكسته: آهنگي است كه با صداي بالا و قدرتي اجرا مي شود و شامل اشعار عرفاني مربوط به اصول دين، توحيد و موضوعات اسلامي است.

-    رودباري: رودبار منطقه اي است در هفتاد كيلومتري جنوب ساوه به سمت تفرش كه به رودبار تفرش معروف است. اين مقام از آن محل است. "عاشق سلطان نيازي" مي گويد كه من خود اهل آنجا هستم و هفت پشت (نياي) گذشته من شخصي به نام "عاشق علي" بود و اين مقام ساخته اوست و چون اهل رودبار تفرش بوده به مقام رودباري معروف شده است.

-    ايلياتي: مخصوص طايفه هاي مختلف ايل سون است و مقامي است غمگين كه مربوط به حملات دشمن است و از دوري سرزمين و خويشان صحبت مي كند

-        يارجانلو:  مقامي است كه به يكي از طايفه هاي ايل سون به همين نام تعلق دارد و بسيار غمگين است.

-    مهترخاني: مربوط به شخصي به همين نام مي باشد كه عاشقي توانمند و چيره دست بوده و براي هر سال ، ماه ، هفته و روزهاي خاص ، آهنگي ساخته و مقامي است كه از تنوع ريتم برخوردار است.

-        هشترخاني : مقامي است شاد كه در جشن هاي عروسي نواخته مي شود

-        گَل گَل : مقامي است شاد كه آخر هر بيت شعر، كلمه گَل گَل را اضافه مي كنند

-    كرم :  مقامي است كه به عاشقي به همين نام تعلق داشته كه در دوره حكومت عثماني در تركيه مي زيسته و از آن جا به اروميه آمده و داستاني بسيار غمبار دارد.

-        همداني: مقامي است كه به عاشقي تعلق داشته كه در همدان مي زيسته است. نوع گويش اين مقام تركي همداني است.

-    فراهاني : مقامي است كه مربوط به منطقه فراهان اراك است و هر پنج بيت آن با آهنگي خاص اجرا مي شود و بسيار متنوع است.                                                                                                                                                   عاشق ، غلامي بوده است كه در گذشته مي زيسته و اين مقام از آن اوست و چون اهل فراهان اراك بوده معروف به مقام فراهاني است.

-        مقام راست : داستان هاي طولاني را در آن مي خوانند.

-        مقام زرگري: دو بخش است: "اصل زرگري، شاد است ؛ "يتيم زرگري " كه شاد و مخصوص جشن هاي عروسي است. يتيم ¹ زرگري پرده اي است كه روي ساز عاشق هاست.

^{1- در آذربايجان پرده اي بعد از نت "سل" را "يتيمچه" مي گويند. در موسيقي ايل سون " يتيم" برگرفته از همان پرده است.}

 

موسيقي ايل شاهسون ساوه (1)

موسيقي شاهسون ها يادآور  حكايات و داستانهايي است كه در ايل اتفاق افتاده و بيشتر مربوط به حكومت عثماني است.  موسيقي محلي ايل سون ساوه داراي 14 مقام و 25 داستان است.

مقام هاي موسيقي ايل سون ها مانند رديف دستگاه موسيقي ملي ايران است يعني يك مقام به شكل يك دستگاه ظاهر مي شود. مثلا مقام "رودباري" داراي آهنگي خاص است اما مي توان اشعاري مختلف را در آن مقام اجرا نمود.

داستان هايي كه عاشق هاي ايل سون مي خوانند اتفاقاتي است كه در گذشته هاي دور در تاريخ اين ايل اتفاق افتاده است. عاشق هاي ايل سون به اين داستان ها كه داراي مضامين حماسي- مذهبي، ادبي و اجتماعي بوده اند شكل مي داده اند. بعضي از اين داستان ها ماخذ و منشاء مذهبي داشته كه آنها را با صبغه عرفاني بيان كرده اند.

مجموعه 25 داستان كه عاشق ها مي خوانند سينه به سينه حفظ شده و در جايي مكتوب نيست و هيچ كس اقدام به ثبت و كتابت آنها ننموده لذا تاريخ وقوع آنها نامعلوم است. محل وقوع اين داستان ها بيشتر در سرزمين هاي حكومت عثماني مي باشد.

وجه مشترك داستان هاي ايل سون آن است كه اين داستان ها با عشق مجازي شروع شده و در نهايت به عشق حقيقي منتهي مي شوند و اكثر اشعاري كه عاشق ها مي خوانند داراي مفاهيم مذهبي و عرفاني است. گاهي نوع اشعار به صورت سؤال و جواب است يعني عاشقي شعري مي سروده و عاشق ديگر برايش جواب مي فرستاده است. اين نوع اشعار را در تركي " تاپ ماجا" مي گويند.اما اگر دو نفر عاشق روبروي هم بنشينند و شروع به خواندن كنند به طوري كه خلاقيت و نبوغ يكديگر را محك بزنند عاشقي يك بيت في البداهه مي سرايد و ديگري بايستي جواب وي را بدهدبدون آن كه وزن آهنگ به هم بخورد، به اين كار كه در حضور دو عاشق انجام مي گيرد " آچ ما " مي گويند. لازم به ذكر است در گذشته تمامي عاشق ها شاعراني بوده اند كه في البداهه شعر مي سروده اند. در اين دوره كمتر و بيشتر در سنين بالا اين كار صورت مي گيرد.

نقش اجتماعي عاشق هاي ايل سون

عاشق ها در ميان ايل، تنها نوازنده ي ساز نبوده اند بلكه خود به كشاورزي يا دام داري نيز اشتغال داشته و اكثرا رده مالك محسوب مي شده اند و تنها در جشن ها و يا مراسم خاصي كه مربوط به سنت و فرهنگ ايل سون است سازي به دست مي گرفتند و آواز سر مي دادند

نكته جالب توجه اينكه در گذشته- به غير از خوانين كه برخي ساكن شهر و از امكانات شهري برخوردار بودند- در ايل سون كسي سواد خواندن و نوشتن نداشت و اين عاشق ها بودند كه از طريق صوت بلند و رساي خود اصول دين و قوانين اسلام و همچنين درس اخلاق ، معرفت، انسانيت، دوستي ، محبت و عشق را در داستان هاي خود مي گفته و به نوعي به جوان ها تعليم مي دادند و به همين خاطر عاشق ها تجربه و ادراك قوي برخوردار بودند و اصطلاحا " سرد و گرم چشيده روزگار بودند".

وقتي عاشق ها به كهولت مي رسيدند و ديگر نمي توانستند سازي به دست گيرند و آوازي بخوانند مورد حمايت رئيس ايل قرار مي گرفتند. در گذشته به دليل نبودن جاده و ارتباط مابين روستاها در زمستان با اولين ريزش برف جاده ها بسته مي شد و ارتباط مناطق قطع مي گرديد. در اين موقع بزرگ ده ، مردم را جمع مي كرد و در شب هاي زمستان عاشق ها با ساز خود داستان سرايي مي كردند. عاشقها معمولا يك داستان را در ده شب ادامه مي دادند. اين امر نشان گر حافظه قوي در عاشق هاست چرا كه بايستي بيست و پنج داستان در ذهن حفظ نمايند. در حال حاضر تنها " عاشق سلطان نيازي" است كه 25 داستان را از حفظ دارد. در اين شب هاي زمستان عاشق ها به جوانان اصول دين را مي آموختند و داستان " خسته قاسم" را مي خواندند ; اصول دين بش دانه وار اولي توحيد...؛  در ميان اشعار خود از عاشق هايي كه در گذشته مي زيسته اند ياد مي كردند و هنرمندان سلف خود را گرامي مي داشتند.

امروزه اكثرا عاشق هاي جوان بيش از ده، دوازده داستان از حفظ نيستند و با آمدن سازهاي غربي و تسهيل در ارتباط جمعي تنها براي نواختن ريتم هاي شاد در جشن ها از عاشق هاي جوان استفاده مي گردد.

عاشق هاي ايل سون مرداني وارسته اند كه وابسته به طبيعت و علاقه مند به آن هستند. اكثرا علت و كيفيت عاشق شدن خود را چنين بيان مي دارند كه " شبي شاه مردان (علي"ع") به خواب آمد و ...

اكثر عاشق ها قبل از عاشق ها قبل از عاشق شدن بي سوادند و بعد به مرور باسواد شده اند. غالبا "عاشق شدن" ايشان بر اساس باورهاي مذهبي بوده البته تا حدودي اعتقادات و فرهنگ ايل سون هم در اين امر دخيل بوده است.

 

داستان تيليم خان و مهري (3)

همين كه اشعار تيليم خان پايان مي پذيرد، خانم قابله مي رود و اندام مهري خانم را ملاحظه مي كند و تائيد مي كندكه اشعار تيليم خان منطبق با اوصافي است كه در مهري خانم وجود دارد.

شب فرا مي رسد. همه در منزل صفر خان مي خوابند. تيليم خان نيز به اميد اين كه فردا محبوبش را فرا چنگ آورده و به روستاي خويش باز خواهد گشت، به خوابي خوش فرو مي رود.

اما بازي سرنوشت چيزي جز آنچه را كه او انتظار برآورده شدنش را دارد، به روي صحنه مي آورد.

صفرخان ، مهري را به برادر خود صفي خان مي دهد و از او مي خواهد كه شبانگاه به مقصد شيراز حركت كند. صفي خان نيز همان كار را مي كند و پس از رسيدن به شيراز با مهري ازدواج كرده و پس از چند سال از او صاحب دو پسر مي شود.

اما تيليم خان سحرگاهان كه از خواب بپا مي خيزد و جاي مهري را در خانه صفرخان خالي مي بيند، سر به كوه و دشت مي گذارد و پس از مدتي، بي قرار از هجران يار، تمام دارايي اش را مي فروشد و با ابتياع چند درازگوش، نمك فروشي پيشه كرده و در پي يار روانه شيراز مي شود.

در شيراز، پس از اندك زماني آوازه او به عنوان يك « عاشق» بلند شده و از او براي شركت در مجالس جشن بزرگان شهر دعوت مي شود.

روزي جوانان شيرازي او را به جشني كه در خانه صفي خان برپاست، دعوت مي كنند و علي رغم ميل صفي خان از او مي خواهند كه بخواند. تيليم عقده گشايي كرده و از گذشته مي خواند:

                                    هئي آقالار گه لين  تعريف ائيله ييم

                                    بير گولونه ن  باهار  اولماز  ياز  اولماز

                                    روشوه ت خور  حوكومه ت  طماع  كدخودا

                                    قيياماد  گونون نه  سرافراز  اولماز

                                    مئيدان نا  دورالمه ز  هه ربيغي  بورما

                                    كودو ده  بار  اولماز، سويو دده خورما

                                    آليجي ته رلانني  قوش لار  دورنا

                                    آلا  قارقا  گوله  گيرسه  غاز  اولماز

                                    يابي ني  چه گ مئيين  بيده و  يئرينه  سوودييه

                                    موشكيل  بيلين  دوشمان  اوسته  هوودديه

                                    آغاش دان ته ننير  اولماز،  كورددهن  اوليا

                                    مو خه ننه د    ده    كرم، داش دا  توز  اولماز

                                    هه ر  حاجا  گيده نه  ديمه زله  حاجي

                                    باشينا  قويوب دو  كه ياني  تاجي

                                    بير  كرك  اوسته  بيته ن  ايري  آغاجي

                                    سيمسار  اونو  سيمه  چه گسه  دوز  اولماز

                                    گيده ن  بازيرگان ني،  گه له ن ني  خوجا

                                    خبر  آلمئييب دي  احواليني  نيجه

                                    «تيليم» حق  سوزله ريي  سئوله مه  بيجا

                                    مهري  قيرخ ياشي وار   داها  قيز  اولماز

صفي خان كه با شنيدن اشعار تيليم متوجه او شده است، خطاب به وي مي گويد: «خانه ات خراب شود. آبروي مرا بردي.» من اكنون دو پسر از مهري دارم، دست از سرم  بردار.»

تيليم خان مي گويد: « در واقع تصميم داشتم همين كار را بكنم. اما اكنون كه سخن از پسرانت به ميان آوردي بگذار شعري برايت بخوانم.» تيليم خان باز در اينجا ساز خود را به سينه نهاده و چنين مي خواند:

                                    عندليب اولمايان يئرده

                                    گويول  گولشاني  نئينه ر  سه ن

                                    بير باهار  كي  خوشكا  گه له

                                    باغي  بوستاني  نئينه ر  سه ن

                                    عازرئييل قارشيي آلاننا

                                    جانييا  چنگك  سالاننا

                                    گوزله ريي  سفيد  چالاننا

                                    مالي  دونيه ني نئينه ر  سه ن

                                    انكير  مونكير  گه له ن  يئرده

                                    سوال  جاواب  اولان  يئرده

                                    شاهي  مردان  دوران  يئرده

                                    سولطان  و  خاني  نئينه ر سه ن

                                    هئچ  گووه ن مه  سه ن  مالي يا

                                    دونوب  باخما  اولادي يا

                                    اوله ن نه  چادماز   دادي يا

                                    رشيد  اوغلاني  نئينه ر  سه ن 

                                    «تيليم»  دييه ر  بو  زامانا

                                    دونيه  قالماز  سولئيمانا

                                    ساد  ماليي نان  وئر  ايمانا

                                    ايمانسيز  جاني  نئينه ر  سه ن.

مجلس جشن به پايان مي رسد اما داستان عشق بي سرانجام تيليم خان وقتي خاتمه مي يابد كه او با ازدواج با خواهر صفي خان به ماجراي عشقي خود نقطه پايان مي گذارد.

منبع : دكتر عطاء الله حسني ، تاريخ فرهنگي ايل شاهسون بغدادي ، انتشارات ايل شاهسون بغدادي

داستان تيليم خان و مهري (2)

 ... تيليم خان مي پذيرد و ساز خود را به دست گرفته و چنين مي خواند:

                                    سه ريي  خونكار ،  زيلفيي قولوبه توران

                                    حوگم ائيله سه  هه ر  بير يانه گه ره گ دي

                                    آديي عظيم الشان زوهره موشته ري

                                    هيجراني ته شريفيي بيزه گه ره گ دي

                                    ساچلاريي توكولوب قدده سه ره سه ر

                                    من سه نه ماييلام قراريم كه سه ر

                                    او قارا تئل له ريي   سونبول تك اسه ر

                                    گون به گون اولارا شانه  گه ره گ دي

                                    قاباغيي قافلادي ، قاشلاريي عئيني

                                    فيتنه انگيز اولوب قورره تولعئيني

                                    حئجيبييي جلاددي چه گمه زله دئيني

                                    مه ني باتيرسادا قانه گه ره گ دي

                                    قولاخلاريي آلچاخ گه پله ر  ائشيدي           

                                    يانقاخ لاريي  قيزيل گولون  پوشودو

                                    ديليي شكر دوداغيي قندباشي دي

                                    يئريشي كبك خندانه گه رگ دي

                                    آغزيي نا ديشله ريي گوهه رين شاهي

                                    ديليي ديچ آپارسا ماهي دير ماهي

                                    زينه خدانيي سيب دي، گردن صوراحي

                                    قولاچ قول لار بو مسكينه گه ره گ دي

                                    ايكي چيينيي حوري يينه ن قيلمانني

                                    ايكي قولوي بويوران اليي يازان ني

                                    اون ال بارماخلاريي خويو خه زان ني

                                    ائله  شئي له ر  قه له مدانه  گه ره گ دي

                                    موباره ك  ايلغيميي   ته ختي   سولئيمان

                                    سينه ي برف ايچيننه   كوه ساوالان

                                    آغ  سينه ي نه  بير جود نار ارجوستان

                                    ائله نارلار  بيمار جانه گه ره گ دي

                                    گوبه گيي فينجان دير  او بئلي اينچه

                                    بويون حدي جه  دير كيم  اوننان گيچه

                                    قاپيي دا  دربانام  اوزوم  قول به چه

                                    من  ته كي  قول  سه ن  جانانه  گه ره گ دي

                                    شيكه م  روسي يام  چه كه ره م  آهي

                                    ايچيننه  دولانان ماهي  دير  ماهي

                                    جه سه تيننه گه زه ر .......

                                    اونون دارغاليغي بيزه گه ره گ دي

                                    ايكي  شئين  دييه بيلمه م  بلادي

                                    ايكي بودو نوقرايي نان  طالادي

                                    ايكي ديزي ايكي دسته لالادي

                                    قه له مه سي  چوب گولشانه گه ره گ دي

                                    توببوخ لاريي گول لو  دابانيي گولچه

                                    مه نيم تگ فقيره پنجره اولچه

                                    خاكي  بارماخلاريي  گوزومه  ميلچه

                                    ديرناخلاريي  سورمه دانه   گه ره گ دي

                                    مهري خانيم  سه ن  چوخ  عجاييب سن

                                    تيليم خانين  نه ظه رين  غاييب سن

                                    بافا  دفترينه  ده ه  سالماييب سان

                                    هه له  سه نه   مكتب خانه  گه ره گ دي.

...

داستان تيليم خان و مهري (1)

تيليم خان از اهالي «مراغه» ساوه است كه در «موسه للاوا» مسكن گرفته و به دختري از اهالي آنجا دل مي بازد. كدخداي ده، مهري –محبوبه تيليم خان- را به لطايف الحيل از چنگ تيليم خان بدر آورده، و جزو هداياي خود به نزد صفرخان كه در مقام حكومت ساوه است، مي فرستد. تيليم خان ، ساز عاشقي بر دوش ، در پي محبوبه خود روان مي شود و خود را به ساوه مي رساند.

در منزل صفرخان جشني برپاست. جواناني كه مهمان او هستند با مشاهده تيليم خان وي را جهت ساز زدن به جشن دعوت مي كنند. صفرخان مخالف حضور تيليم خان در جشن است، اما در نهايت جوانان راي خود را عملي مي كنند. تيليم خان از نامردي صفرخان، كه مهري را به دستياري كدخدا از چنگ او بدر آورده، مي گويد:

                                    گئدديم گشت ائيله ديم جومله جهاني

                                    ياشيمي يئترديم دوخسانه حئيف

                                    جوان عومروم اوگون بر باد ائيله ديم

                                    بيلمه ديم قدريني من اونا حئيف

                                    گوهرشيناس اولان خر مهره آلماز

                                    قيزيل شيكسته سي قييمه دده ن قالماز

                                    ائحتيقام لي  ده رده   دوشه ن  ساغالماز

                                    حكيم  سه ن  ائيله مه  ده رمانه  حئيف

                                    گونگول هر جايي ي نان  ويرما سه ن  حرفه

                                    خيرسي نان  جووالاگيرمه گ   نه صرفه؟

                                    بير نمك نشناسا آچما گول سيرفا

                                    هم نمك ضاي اولو هم نانا حئيف

                                    توتارساي  تودگونان بير  په گ  داماني

                                    سيوره سه ي  سئوگينه ن  صاحيب زاماني

                                    بير كس كي  بيلمه سين   ياخچي ياماني

                                    آديني چاغيرما اينسانه حئيف

                                    تيليم خان سوزله رين   دئيين  سايي نان

                                    گويول  گئد  اوتور  اوز  همتايي نان

                                    توكه دديم عومرومو بير هر جايي ي نان

                                    نيسبه د  وئرديم  آدين  اينسانه  حئيف

جوانان حاضر در مهماني با شنيدن اشعار تيليم خان نسبت به صفرخان معترض مي شوند و عملكرد او را زشت مي شمارند. صفرخان مي گويد: « حال كه چنين شد، تيليم خان بايددر توصيف اندام مهري از سر تا پا شعري بگويد. اگر شعر او با واقعيت منطبق شود، مهري از آن اوست و گرنه بايد تنبيه شود.» تيليم خان مي پذيرد و ...........

داستان ها و ساير اشعار رايج

در بين عشاير شاهسون بغدادي داستان هاي بسياري رواج دارد و اهل ذوق نقل مي كنند كه جزء يك مورد – واقعه اسعد نظام رييس شعبه آرخلوي ايل- مابقي از مناطق مجاور يا ساير ايلات و عشاير اخذ گرديده است. با گذشت زمان ، در اين داستان ها دخالت هايي صورت گرفته و بعضا ، چه به لحاظ تلفظ برخي كلمات و چه به لحاظ دستكاري در محتواي اشعار، رنگي داخلي يافته اند.

مضمون اصلي داستان ها «عشق و دلدادگي»است و بر محور آمال و آرزوهاي يك «عاشق» مي گردد،كه به اقتضاي حال ممكن است شاه باشد يا فردي از اقشار اجتماع.

داستان ها در بر دارنده اشعاري هستند كه مضاميني عاشقانه، اخلاقي، ، و پندآموز دارند و غالبا تصاويري از اجتماع را منعكس مي نمايند. اين اشعار كه عموما پنج بند دارند به «بش» معروفند و با همراهي ساز «عاشق» يا ني چوپان به آواز خوانده مي شوند.

«باغلاما» هم از جمله ديگر اشعاري است كه در بين اين عشاير رواج دارد. اين نوع شعر كه به منظور عاجز كردن حريف از پاسخگويي و بندآوردن وي صورت مي پذيرد، معمايي است كه به صورت پرسش و پاسخ بين دو شاعر انجام مي گيرد. اشعار ديگري هم هستند كه عنوان خاصي ندارند و از مضاميني مذهبي، اخلاقي، پندآموز، و عاشقانه برخوردارند.

شاعراني كه شناخته شده هستند و اشعارشان در بين عشاير زبانزد است،‌ عبارتند از: «خسته قاسيم»، «لزگي احمد»، «دوخارخانني عاباس»، «عاشيق غريب»، و «تيليم خان» كه نمونه اي از اشعار تيليم خان  در آينده ارائه خواهد شد

                  منبع : دکتر عطاءالله حسنی ،  تاریخ فرهنگی ایل شاهسون بغدادی ،  انتشارات ایل شاهسون بغدادی